Образ белорусской хаты в белорусской культуре

браць за прыклад тую ж самую загадку, то ў ёй нічога не гаворыцца пра

бацьку-гаспадара і ўладара. І відавочна, што дом, хата і ёсць той самы

бацька – галава сям’і і гэта само сабой зразумела. Дом-бацька галоўны і ўсё

астатняе – печ, агонь, дым ідзе ад яго і належыць яму. Калі пайсці глыбей,

то нават магчыма правесці паралель ад гэтага тыпу загадак да

патрыярхальнага ўкладу жыцця беларусаў.

У хатніх загадках не мала месца адводзіцца дзверам і вокнам – гэта як

ротавая адтуліна і вочы хаты:

Хто ні йдзе, дык вядзе, а на кут ці разачку не завядзе[10;264].

А ў наступнай загадцы нават сама пабудова прымушае задумацца: ці не

пра вочы тут кажацца?

Побач стаяць, на вуліцу глядзяць, а сябе ніколі не бачаць[10;271].

Усе асноўныя рэчы хатняга інтэр’еру ўвасобіліся ў вуснай народнай

творчасці. Тут прысутнічае гумар, без чаго немагчыма ў быце.

Прыказкі, прымаўкі, загадкі прымушаюць па-іншаму глядзець на тыя

рэчы, што навокал нас, палягчаюць паўсядзённасць.

ІІІ. ВОБРАЗ ДОМУ Ў БЕЛАРУСКАЙ КРЭАТЫЎНАЙ КУЛЬТУРЫ

3.1. ПРА СКАРЫНУ І АЛІЗАРОЎСКАГА.

Дзейнасць і подзвіг Скарыны ўпісваюцца ў агульнаеўрапейскую

культурную гісторыю. Але Скарына беларус і яго спадчына дае нам мажлівасць

зіркнуць на сябе як бы з вышыні часу, убачыць сябе побач з іншымі народамі,

–пераканацца, што наша гісторыя не горшая за іншыя, што яна такая ж багатая

падзеямі і імёнамі, як і ў іншых народаў, што ў нас былі свае геніі, якія

пакінулі след не толькі ў гісторыі і культуры свайго краю, а сталі як бы

здабыткамі ўсяго чалавецтва, бо заслугі іх выходзяць далёка за нацыянальныя

рамкі[22;11].

Скарына імкнуўся несці культуру да беларусаў. Ён быў першы, хто даў

філасофскую інтэрпрэтацыю Бібліі. У яго творчасці такая рыса гуманізму, як

любоў да роднай зямлі і суайчыннікаў, выявілася асабліва яскрава. Гэта

любоў кіравала ім на працягу ўсяго жыцця. Каб выхаваць у сваіх чытачоў

любоў да радзімы, ён выкарыстоўваў нават біблейскія кнігі. Прыкладам гэтага

служыць яго трактоўка кнігі “Старога Запавету” “Юдзіф”: гутарка ідзе пра

гераічны ўчынак легендарнай яўрэйскай жанчыны. Калі асірыйцы асадзілі родны

горад Віфулію, Юдзіф пранікла ў палатку асірыйскага палкаводца Алаферна і

адсякла яму галаву. Застаўшыся без кіраўніка, войска было дэмаралізавана і

асада знята.

Добра вядома, што майстры Адраджэння даволі часта звярталіся да

біблейскіх гісторый, каб тлумачыць актуальныя філасофскія ідэі і сацыяльна-

палітычныя задачы свайго часу і свайго народа. Скарына таксама ў якасці

прыклада гераічнага і самаахвярнага служэння сваёй айчыне апісвае подзвіг

Юдзіф. Ён лічыў, што “Кніга Юдзіф” дана “к нашему научению, абыхом, яко

зерцало, жену сию преславную пред очима имеющее, в добрых делех и в любви

отчины не толико жены, но и мужи наследовали и всякого тружания и скарбов

для посполитого доброго и для отчины своея не лютовали”[25;59].

Сваю любоў да Радзімы Францыск Скарына імкнуўся прывіць народу. Так

гаворачы пра гераічны ўчынак Юдзіфі, Скарына робіць шырокія абагульненні:

“Понеже от прирожения звери, ходящие в пустыни, знають ямы своя; рыбы,

плавающие по морю и в реках, чують виры своя; пчелы и тым падобныя боронять

ульев своих, – тако ж и люди, игде зродилися и ускормлены суть по бозе, к

тому месту великую ласку имають”[25;59]. Цяжка пераацаніць значэнне гэтых

слоў любві і замілаванасці да роднага краю. Этыка Скарыны, такім чынам,

выхоўвала ў чалавеку грамадзяніна і патрыёта, фарміравала якасці,

неабходныя для актыўнай грамадска-практычнай дзейнасці на карысць свайго

народа.

Па скарынаўскіх прадмовах багата рассыпаны розныя выслоў’і і

афарызмы, глыбокадумныя выказванні першадрукара, якія сталі крылатымі. Гэта

і яго патрыятычнае, па-народнаму простае і мудрае слова пра “вялікую

ласку”, г.зн. любоў чалавека да роднага краю ў прадмове да той жа кнігі

“Юдзіф”[21;35].

Увогуле аповесць пра Юдзіф, якая выратавала свой горад ад ворагаў, ён

рэкамендуе трымаць перад сабою, як узор патрыятызму, самаахвярнасці і

бескарыслівага служэння грамадскаму дабру. У гэтай прадмове Скарына

звяртаецца да чытача з узнеслым публіцыстычным словам пра любоў да Радзімы

як самае натуральнае і першаснае пачуцце ўсіх жывых істот, а тым больш

надзеленага розумам чалавека[24;72].

Пазней палітычны мысліцель і правазнаўца Беларусі і Літвы сярэдзіны

XVII стагоддзя Аарон (Адам) Аляксандр Алізароўскі разгледзіў ланцуг “дом –

грамадства – дзяржава” у сваёй галоўнай працы “Аб палітычнай супольнасці

людзей” (1651).

Увогуле паняцце “дом” Алізароўскі разглядае як сацыяльны канструкт,

змест якога складаюць зносіны, звязаныя з узнікненнем і функцыянаваннем

сям’і, а таксама зносіны паміж гаспадаром і яго подданымі. У такім значэнні

гэтае паняцце даволі часта выкарыстоўвалася ў антычнай літаратуры. Блізкім

да яго па значэнню з’яўляецца тэрмін “двор”.

Паводле класіфікацыі Алізароўскага, існуюць боскае, натуральнае і

права народу[15;169-171]. Пры гэтым боскае і натуральнае права знаходзяцца

не ў падпарадкаванні другога першаму, а выступаюць як самастойныя віды і

дапаўняюць адзін аднаго. Алізароўскі аналізаваў пераважна натуральнае

права, якое прырода закладвае ў чалавеку як сацыяльнай і біялагічнай

істоце. У сацыяльным аспекце прынцыпы натуральнага права выяўляюцца праз

развіццё і ўдасканаленне сацыяльнай арганізацыі жыцця людзей: сям’я,

фальварак, паселішча, грамадства, дзяржава.

Алізароўскі распрацаваў гуманістычную канцэпцыю Новага часу –

грамадскага дагавору, паводле якога прызначэнне і мэты дзяржавы звязваюцца

з агульнаграмадзянскай карысцю, ўзаемазацікаўленнасцю людзей у стварэнні

палітычных саюзаў-супольнасцей. Перадумовы гэтага складваюцца ў рэгуляванні

адносін у сям’і, двары (сукупнасці некалькіх сем’яў) або панскім фальварку,

паселішчы, дзе ў рознай ступені фарміруюцца інстытуты ўлады: бацькоў над

дзецьмі, пана над падданымі і інш. Дзяржаву Алізароўскі вызначае “як

створаны з мноства паселішчаў саюз і аб’яднанне людзей якія звязаны правам,

што і ўвайшлі ў згоду ў імя добрага і шчаслівага жыцця”. Дзяржава – гэта

працілеглае дому і сям’е. Але ж безумоўна ідзе адтуль. Апошнія таксама

з’яўляюцца нейкімі супольнасцямі, аднак створаныя не з паселішчаў, як

дзяржава, а з пэўных асоб, а дакладней: з гаспадара і нявольніка, мужа і

жонкі, бацькоў і дзяцей, якія жывуць разам ці асобна. Існуе таксама

прыватная ўласнасць, яна мае назву маёмасць і служыць таму, каб сям’я і ўсе

яе члены жылі разам, разам працавалі на карысць неабходных жыццёвых патрэб.

У такой супольнасці галавой сям’і мае быць той, хто з’яўляецца старэйшым і

пануе над астатнімі. Яго кіраўніцтва ў сям’і жонкай як супруга, бацькаўскае

– дзецьмі, гаспадарчае – працаўнікамі мае назву домаўладкаванне. Такім

чынам, з такога рода сем’яў, з мноства дамоў ствараюцца вёскі, а мноства

вёсак зліваецца ў супольнасць грамадзян, якую мы называем дзяржавай. Яе

праблемы ён цесна звязвае з пытаннямі грамадзянства. Паводле тагачаснай

палітычнай ідэалогіі сапраўднымі грамадзянамі была толькі шляхта,

арганізаваная ў замкнёнае каставае кола. Алізароўскі лічыў, што

грамадзянамі дзяржавы з’яўляюцца ўсе жыхары, акрамя рабоў і іншаземцаў. Пры

гэтым адзначаў, што ў грамадстве існуюць вышэйшыя і ніжэйшыя саслоўі, але

для кожнага павінен існаваць свабодны пераход з аднаго саслоўя ў другое, і

грамадзяне ўсіх саслоўяў роўныя перад законам[18;131-139].

Ігнараванне прынцыпаў грамадскага дагавору, паводле Алізароўскага,

вядзе да гібелі дзяржавы. Разбуральнымі фактарамі з’яўляюцца дзеянні

людзей, якія парушаюць чалавечыя сувязі, дрэннае кіраванне, адсутнасць

законнасці і справялівасці, няроўнасць, эгаізм пануючых саслоўяў,

несправядлівае выкарыстанне права, асабліка ў судах. Ён прытрымліваўся

думкі, што дасканаласць дзяржавы залежыць ад найбольш рацыянальна выбранай

формы кіравання. Сімпантыі Алізароўскага былі на баку спадчыннай манархіі,

і ў той жа час ён быў праціўнікам тыраніі. На яго думку, у выключных

выпадках у народа павінна існаваць права на паўстанне і забойства

тырана[15;616].

У працы Алізароўскага ідэя “дзяржавы-дома” – узор працэсу

фалькларызацыі. Праца бярэ свае вытокі з традыцыйнай народнай культуры

прасякнутай ідэяй роднасці. Ва ўсіх відах беларускага фальклору паэтызуецца

гаспадар, які па сутнасці з’яўляецца культурным героем беларускай

традыцыйнай культуры і перш за ўсё земляробчага цыкла.

3.2. ВОБРАЗ ДОМУ Ў БEЛАРУСКІМ ВЫЯЎЛЕНЧЫМ МАСТАЦТВЕ 19 СТАГОДДЗЯ.

Цяжка знайсці дзе-нібудзь канкрэтнай тэматыкі “вобраз дома ў

мастацтве”. Але не складана заўважыць вобраз беларускай хаты, нацыянальных

беларускіх будынкаў у бытавым жанры і пейзажы беларускіх мастакоў.

Узяўшы не такое далёкае 19 стагоддзе, знойдзеш шмат знаёмых імён

мастакоў, у творчаці якіх прысутнічае вобраз іх Радзімы – хаты, дома,

млына...

У творах перадаюцца рысы беларускіх будынкаў таго часу. Заўважаецца

частая аднолькавасць назваў твораў. Найчасцей сустракаюцца такія назвы як

“На радзіме”, “Млын”, “Жніво”.

Напэўна менавіта вобраз дому асацыіруецца з Радзімай, з нечым родным,

сваім. Здаецца, што мастак, стварыўшы твор, нават не задумваецца над

назвай, яна ўзнікае як бы сама сабою, арганічна.

Млын – гэта тыповы беларускі будынак таго часу. Гэта не жыллё, але

назваць млын у некаторым сэнсе домом безумоўна магчыма. Гэта зараз млын

з’яўляецца музейным экспанатам, а яшчэ стагоддзе назад ён быў апорай жыцця

сялян, іх надзеяй і хлебам. Млын можна назваць другім домам селяніна, дзе

ён праводзіў часта большую частку дня і жыцця ўвогулле. Там снедалі і

адпачывалі, весяліліся і сумавалі, але галоўнае – працавалі. Млын таксама

карціна Радзімы ва ўяўленнях многіх беларусаў.

Сярод скарбаў Дзяржаўнай Траццякоўскай галерэі ў Маскве захоўваецца

сціплы пейзаж, на якім намалявана ўскраіна беларускай вёскі. Праз

невялічкую ручаінку, што струменіць уздоўж драўлянага плота, перакінуты

масток. Віецца ўдаль пясчаная дарога. На гарызонце відаць саламяныя стрэхі

ўбогіх сялянскіх хатак. Вакол цішыня і запусценне... Вячэрнія цені ляжаць

на свеях пяску.

І гэтая закінутасць, гэты холад бязмежны, гэтая нязнанасць шляху

балюча ўваходзіць у чалавечае сэрца[9;64].

Такі пейзаж не мог напісаць выпадковы сузіральнік. Бачна, што аўтар

добра ведаў гэтыя мясціны, што ён правёў сярод гэтай прыроды ўсё сваё

жыццё. Жывапісца, пэндзлю якога належыць пейзаж “На радзіме”, быў акадэмік

Апалінарый Гілярыевіч Гараўскі. Гэты твор быў створаны ў вёсцы Брадзец

Мінскай губерні. Тут знайшлі ўвасабленне думкі і пачуцці мастака, яго

роздум аб лёсе сваёй радзімы. У гэтай карціне – усё блізкае і дарагое сэрцу

мастака. Кожная дэталь напісана з вялікай цеплынёй і любоўю і гэтая любоў

міжвольна перадаецца гледачу.

З выкрывальнай праўдай Гараўскі адкрывае перад намі запусценне

беларускай вёскі. І хаця ў карціне сялян няма, глядач добра адчувае іх

беднасць і разарэнне[9;70].

Безумоўна вобраз дома надае карціне пэўны сэнс, дапамагае гледачу

ўбачыць тое, што хацеў падкрэсліць мастак. Дом надае творам, прысвечаным

Радзіме поўнасць і пэўную закончанасць.

Вікенцій Дмахоўскі – “Клод Ларэн віленскіх аколіц”, як называлі яго

сучаснікі[9;50]. Такое сказалі пра беларускага пейзажыста не выпадкова.

Пейзажы ягоныя родніць з пейзажамі французкага жывапісца XVII стагоддзя той

асаблівы, крыху ідылічны дух, тая цікавасць да небагатага, звычайнага, што

дазваляе знаходзіць у штодзённым эмацыянальны настрой, паэзію і веліч.

З ранніх работ Дмахоўскага цікавы пейзаж “На радзіме”. Патрыярхальны

лад жыцця дробнай беларускай шляхты перададзены тут ярка і пераканаўча.

Мастак адступіў ад традыцыйных акадэмічных канонаў, якія былі яшчэ

моцныя ў жывапісе пачатку XIX стагоддзя. Ужо ў самім выбары сюжэта бачна

прывязаннасць і любоў да родных мясцін.

Прасторны фальваркавы двор – з тых, зарослых гусінай траўкаю і

дробнымі пахучымі рамонкамі. Пад наглядам нянек гуляюць на ім панскія

дзеці. Пасвяцца куры і снежна бялеюць на гладзі рачулкі гусі. На беразе

сушацца сеці, сплываюцца кроплі з перакатаў, тырчыць драўляная ручка

таптухі. Удалечыні, у карэтніку, расчынены дзверы. Праз іх відаць аглоблі

брычкі. У цяні – звычайны сялянскі воз. А яшчэ крыху далей аднапавярховы

драўляны прыземісты будынак фальварка над насунутым высокім дахам[9;54].

Такая характэрная, такая тыпова беларуская будыніна. А перад ёю ліпы

і свечы пірамідальных таполяў, што ўскінуліся ў гарачае неба, і такі

кашлаты, і такі мяккі мрэе за домам сад.

І ўсё выпісана з вялікай любоўю. Карціна шматбаковая, але галоўная

роля належыць дому. Ён з’яўляецца цэнтрам карціны і на яго скіравана

галоўная ўвага, гэта ўвасабленне думак мастака.

Таксама прыцягвае ўвагу твор Фердынанда Рушчыца “Млын”. Тут мастак

глядзіць на прыроду, якую яму трэба ўславіць з вышыні птушынага палёту.

Такі прыём дазваляе намаляваць на палатке ўсё зямное, а неба паказаць

светлым адбіткам у вадзе, люстрам у зялёнай раме. Архітэктура млына і

навакольныя рэчы пададзены ў непрывычным для гледача ракурсе. І будынак

млына надзвычай тыповы для беларускага пейзажу – прыземісты, нізкі, над

насупленай саламянай страхой. Усё ў ізумрудна-зялёных і чырванаватых

танах[9;103].

Тут мастак услаўляе прыроду, а млын дапамагае гледачу ўбачыць

беларускую прыроду вачамі простага чалавека, працоўніка-селяніна.

Вобраз беларускага будынка, дома дае мастакам магчымасць выразіць

сваю думку, надаць карціне той сэнс, які жадаюць данесці да гледача. А мы

праз гэты вобраз лягчэй і вельмі абвострана адчуваем пачуцці аўтараў.

3.3. ДОМ-ХАТА Ў ТВОРАХ В. БЯЛЫНІЦКАГА-БІРУЛІ

Хата – бясспрэчная аддзінка чалавечага існавання, і як бы ні была

прывабна прастора, але ж матэрыяльныя патрэбы прымушаюць чалавека мець свой

кут. І гэты “кут” так прывязвае да сябе найперш таму, што ён “свой”, што

гэта пачуцце нават можна назваць “любоўю” і страта гэтай “любові”

прыводзіць нават да вар’ятства.

І ніколі нельга забываць, што наш вялікі, адвечны кут – гэта нашы

палі, лясы, азёры... Яны заўжды будуць з намі і будуць грэць наша сэрца пры

думках аб Радзіме. І калі маеш свой уласны погляд на прыроду, калі разумееш

яе, то заўжды будзеш адчуваць сябе дома.

Мастацтва творцы Вітольда Бялыніцкага-Бірулі пераконвае ў значэнні

такога прытулку ў жыцці чалавека. У яго творах даволі часта з’яўляецца

вобраз хаты і ён успрымаецца як адзінае з прыродай. Мастак пісаў Радзіму, а

Радзіма – гэта прырода твайго краю, дом. А можа, менавіта вобраз хаты і

ўдакладняў уяўленні пра каштоўнасць Радзімы.

“Я – беларус. Нарадзіўся ў маёнтку Крынкі каля Бялыніч на

Магілёўшчыне.

...Маё жыццё з маленства пастаянна звязана з прыродай. У ёй для мяне

быў сэнс жыцця” [19;32-33].

Хата ў творах мастака – гэта частка інтэр’еру прыроды, прыроды яго

Радзімы.

“Вясна”, “Пачатак вясны”, “Вечар”, “Зімовы дзень” – вобраз хаты тут

само сабой зразумелы, ён проста неабходны. Там недзе ўдалечыні некалькі

хатак ці хата займае цэнтральнае месца, напрыклад у творы “Вясна” і

ўдакладняе адлюстраванне пэўнай пары года. Гэта тое ж самае дрэва,

бярвенні, што прыстасаваны для ўладкавання чалавечага жыцця ў прыродзе.

Нават Ілля Рэпін у перапісцы з беларускім мастаком кажа: “Я заўжды з новым

вялікім задавальненнем гляджу на ваш узгорак з хатамі, занесенымі снегам;

люблю гэтыя беражкі, што белымі краямі адлюстроўваюцца ў горнай рэчцы”. І

сапраўды, вельмі дакладны радкі І. Рэпіна: “Я так прывык асвяжацца душой

перад вашымі жывымі павевамі праўды, прастаты і свабоды” [19;32-33].

Вось на гарызонце відаць хаткі, а да іх “шырокім пэндзлем прыкладзена

дарога, што бяжыць па беларускіх узгорках да цудоўнага куточка – Вёска”

[3;13].

Калі сцежка, то заўсёды дакладная – вядзе да хаты – хатак, царквы,

млыну.

На сваіх палотнах мастак стварыў светлы, чысты, нібы жамчужны,

каларыт, часам ахінуты тонкім вэлюмам серабрыстых беларускіх туманаў. Праз

свае работы ён імкнуўся адлюстраваць саму душу беларускага народа, такую

чыстую, непасрэдную, поўную блакітнай надзеі, часам туманную, але заўсёды

лагодную і цёплую.

Прыгажуня-прырода... У карціне “Блакітная капліца” яна спіць пад

мяккай коўдрай белага снегу. Як ложак захінае тонкая зімовая смуга, каб

ніхто не змог патрывожыць салодкага сну. Усё наваколле прасякнута цішынёю,

і нават ветрык прынік за ўзгоркам, каб не перашкаджаць чароўнаму спатканню

яе, прыроды, з Мастаком[19;32-33]. І зноў вясновыя хаткі – шэранькія,

бервяныя, утульныя. Белыя дахі дамоў удалечыні, блакітная капліца – вось

што стварае інтэр’ер зімовага дня, дакладней перадае настрой твора. Яны

таксама адпачываюць пад коўдрай снегу, як і сама прырода.

У карціне “Быстрая рэчка” прырода ўзбуджана, быццам неўзабаве

ўстрапянулася і рашуча рыхтуецца да вялікай змены. І зноў невялікія хаткі

з’яўляюцца часткай прыроднага інтэр’еру. Будыніны не кідаюцца ў вочы як

нешта недарэчнае ў пейзажы. Яны надаюць твору цэласнасць і абуджаюцца разам

з прыродай.

Лірычнасць краявідаў Бялыніцкага-Бірулі адносіць гледача ў свае

далячыні, яна дапамагае кожнаму чалавеку прычыніцца да гэтай мастаковай

любові, на нейкі няўлоўны момант растварыцца ў гэтым вонкава някідкім

цудзе, што завецца Бацькаўшчына[19;32-33].

Лёс заносіць мастака далёка ад родных мясцінаў, але тое, што ён

спасціг яшчэ ў дзяцінстве, засталося з ім назаўжды. Бялыніцкі-Біруля

літаральна “сфармуляваў” беларускі пейзаж, нібыта перастварыў яго менавіта

ў нейкім нацыянальным асвятленні.

Мы самі і нашы нашчадкі, мабыць, доўга будуць сустракаць у старых

кнігах мясціны, дзе апісваюцца як нешта натуральнае і ўвогуле звычайнае

малюнкі беларускай прыроды, якой мы ўжо не ведалі: “Памятаю Быстрэю вельмі

прыгожай. Наш бераг быў вельмі круты, з пясчанымі плывунамі, зараслямі

ажын, малін, шыпшыны, а процілеглы – адхоны. Дом стаяў вялізны,

аднапавярховы, перад ім раслі векавыя ліпы. Супраць дома – сад, каменныя

слупы брамы. На слупках заўсёды жылі буслы. Вакол дома – сажалкі, у якіх

вадзілася шмат рыбы і ракаў...” [23;16]. Гэта фрагмент з запісак жывапісца.

Чытаеш і перад вачыма ўстае “Быстрая рэчка”.

У малюнках роднай прыроды мастак шукаў не толькі выразныя знакі

багацця і шматстайнасці свету, але і глыбокі сэнс зямнога існавання.

Менавіта прысутнасць касмічных стыхій заўсёды адчуваецца ў карцінах

Бялыніцкага-Бірулі. Сёння можна сказаць і гэтак: адчуваецца прысутнасць

Бога, Першатворцы ўсяго на свеце. Бо што лепш за ўсё даказвае існаванне

вышэйшага сэнсу ў свеце, як не сам неаглядны, эпічна ўсёахопны, шматстайны

вобраз Сусвету?! Творчасць мастака, на карцінах якога мы знаходзім водбліск

ранішняга святла, зары чалавецтва, і ёсць галоўны паэтычны аргумент на

карысць змястоўнасці чалавечага быцця[23;16].

Бялыніцкі-Біруля здолеў дасягнуць у творчасці недасяжнага, спалучыць

на сваіх карцінах зямлю і неба, матэрыяльнае і духоўнае, зямное, плоцевае і

Страницы: 1, 2, 3